افرادی که دچار پرواز‌زدگی (جت‌لگ) می‌شوند یا با یک‌ ساعت جلو و عقب کشیدن ساعت برای استفاده بیشتر از نور روز، دچار مشکل می‌شوند، احتمالا خوب می‌دانند وقتی محققان از ساعت بیولوژیکی (زیستی) بدن یا ریتم شبانه‌روزی سخن می‌گویند، منظورشان چیست.

به گزارش کانورسیشن، ساعت بیولوژ‌یکی، این «تنظیم‌کننده اصلی» واکنش بدن به گذر زمان از روزی به روز دیگر، از حدود ۲۰ هزار نورون در هیپوتالاموس تشکیل شده است. هیپوتالاموس ناحیه‌ای نزدیک به مرکز مغز است که عملکردهای ناخودآگاه بدن مانند تنفس و فشار خون را هماهنگ می‌کند.

انسان‌ها تنها موجوداتی نیستند که یک ساعت داخلی در بدن دارند. سایر مهره‌داران مانند پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و ماهی‌ها و نیز گیاهان، قارچ‌ها و باکتری‌ها هم ساعت زیستی دارند. همین ساعت زیستی دلیل فعالیت بیشتر گربه‌ها هنگام طلوع یا غروب آفتاب یا علت باز شدن گل‌ها در برخی ساعات روز است.

وجود این ریتم شبانه‌روزی برای سلامت و تندرستی هم ضروری است. این روند تغییرات فیزیکی، ذهنی و رفتاری بدن را طی یک چرخه ۲۴ ساعته در پاسخ به نشانه‌های بیرونی مانند نور و غذا کنترل می‌کنند. به همین دلیل است که حملات قلبی و سکته‌ها بیشتر اوایل صبح رخ می‌دهند. ناهماهنگی مزمن این ریتم شبانه‌روزی تحت تاثیر عوامل بیرونی، همان‌طور که در کارمندان شیفت شب دیده می‌شود، می‌تواند به بروز طیف گسترده‌ای از اختلالات جسمی و روانی از جمله چاقی، دیابت نوع ۲، سرطان و بیماری‌های قلبی‌عروقی منجر شود.

ریتم‌‌های زیستی بدن چگونه بر سلامتی تاثیر می‌گذارد؟

ساعت بیولوژیکی با تنظیم چرخه‌ خواب و بیداری، نوسان‌های فشار خون و دمای بدن، بر سلامتی تاثیر می‌گذارد. این کار اساسا با همگام‌سازی سیستم غدد درون‌ریز بدن با چرخه نور‌ تا تاریکی محیط انجام می‌شود تا هورمون‌های خاص به مقدار مشخص و در زمان مشخصی از روز ترشح شوند. برای مثال غده پینه‌آل در مغز ملاتونین تولید می‌کند؛ هورمونی که در واکنش به تاریکی به تنظیم خواب کمک می‌کند. به همین دلیل است که پزشکان توصیه می‌‌کنند قبل از خواب کمتر در معرض نور آبی مصنوعی دستگاه‌‌های الکترونیکی قرار بگیرید، زیرا این نورها می‌‌توانند ترشح ملاتونین و کیفیت خواب را مختل کنند.

ریتم شبانه‌روزی بر سوخت‌وساز بدن هم تاثیر می‌گذارد. خواب به تنظیم لپتین، هومون کنترل‌کننده اشتها، کمک می‌کند. سطح لپتین در طول روز، بر اساس ریتمی که ساعت شبانه‌روزی تعیین می‌کند، در نوسان است. خواب ناکافی یا نامنظم تولید لیپتین را مختل و احساس گرسنگی را بیشتر می‌کند که می‌تواند به افزایش وزن منجر می‌شود.

در سال‌های اخیر، محققان راه‌های بیشتری کشف کرده‌اند تا با کمک ساعت شبانه‌روزی بتوان بر سلامتی تاثیر گذاشت. به عنوان مثال، برخی تحقیقات نشان می‌دهد خوردن در ساعات معینی از روز، یا تغذیه در محدوده زمانی خاص از چاقی و بیماری‌های متابولیک جلوگیری می‌کند. افسردگی و سایر اختلالات خلقی هم ممکن است به دلیل چرخه شبانه‌روزی ناکارآمد باشد که به تغییراتی در نحوه بیان ژن‌ها (فرایندی که طی آن اطلاعات رمزگذاری‌شده ژن به ساختارهای موجود و فعال در سلول تبدیل می‌شود) منجر می‌شود.